SÜRMENE VE ARAKLIDA ESKİ HALK DİLİNDE YERLİ KALINTILAR Sürmene; tarihi ve coğrafi konumu itibarıyla Doğu Karadeniz’in farklı kültürel bileşenlerinin kesişme odağında ve oldukça eski bir yerleşim alanında yer alır. Tarih boyunca bu bölgede etkin olmuş olan diller ; yerli dillerin egemenlik dönemi ve resmi dillerin egemenlik dönemi olmak üzere iki farklı dönemde ele alınabilir. Yerli dillerin egemenlik döneminde, yani antik çağın sonuna kadar geçen zamanda, bölgenin iç kesimlerinde yaşayan yerli Tzani halkının dili, günümüze kadar ulaşamamış ölü dillerden birisidir ve bu dilin yerli Güneybatı Kafkas dil grubunun arkaik bir kolu olduğu düşünülmektedir. Yine antik çağ kaynaklarında, sahil şeridinde Kolkhi adıyla tanımlanan topluluklar da yerli Doğu Karadeniz ( Güneybatı Kafkas ) kültürünün bilinen en eski unsurlarıdır. Sürmene ve çevresinde günümüze ulaşabilen bazı sözcük kalıntıları ve yer isimleri bu yerli kültürlerin izlerini günümüze kadar taşımıştır        Çağlar boyunca, egemen devletlerin bölge valilikleri için bölgesel bir merkez konumunda olan Trabzon kentine yakınlığı; Sürmene’yi, Roma / Bizans ve Osmanlı dönemlerinde resmi devlet dillerinin etkinlik alanına sokmuştur. Bölgede büyük ölçüde etkin olan ilk resmi devlet dili, 6. yüzyıldan sonra, Roma / Bizans resmi dili olarak Sürmene çevresinde, özellikle Hristiyanlık vasıtasıyla etkin olmaya başladığı bilinen Rumcadır. Geç Doğu Roma İmparatorluğu döneminin resmi devlet dili olduğu için, yerli halk tarafından da bu nedenle, "Romalıların dili" anlamında "Romeika" olarak adlandırılan ve özellikle kelime dağarcığıyla eski yerli dillerin mirasını da zaman içinde kısmen bünyesine alan bu dil, bölgede Osmanlı dönemine kadar etkin olmuş, hatta daha sonra da Hristiyanlığı ve buna paralel olarak "Rum" kimliğini benimseyen toplulukların ortak dili olarak, konumunu kısmen korumaya devam etmiştir. Osmanlı dönemi ile birlikte resmi dil Osmanlıca'nın yaygınlaşması, İslam dinine geçişlerle birlikte hız kazanmış, ancak yaklaşık bin küsur yıl süren Romeika dili egemenliğinin etkisi, dörtyüz yıllık Osmanlıca egemenliği döneminde de devam etmiştir. Romeika dili, Trabzon çevresinde, iç kesimlerdeki ücra vadilerde ana dil olarak varlığını günümüze kadar taşımıştır ve bugün hala bu bölgelerde özellikle yaşlılar tarafından bilinmekte ve konuşulmaktadır.

Resmi dillerin egemenlik dönemlerden süzülüp, çağımıza ulaşabilen az sayıda asıl eski yerli sözcük kalıntıları ise, özellikle gelişen iletişim teknolojileri ve medya etkisi ile birlikte son yıllarda kullanımdan kalkmıştır. Bu yerli dil kalıntıları, daha çok Rumca ve Osmanlıca dillerinde karşılıkları olmadığı için günümüze ulaşabilmiş olan terimlerdir. Yörede, resmi dillerin yaklaşık binbeşyüz yıllık toplam egemenlik süresi boyunca, eski yerli dillere özgü fonetik yapının izleri ise tamamen silinememiştir. Örneğin, Sürmene ağzının orjinal formunda; “I”, “Ö”, “Ü” ünlü sesleri yoktur. Yakın zamanlara kadar, özellikle Sürmene’nin yerlisi olan yaşlı insanların,  konuştukları dil ne olursa olsun bu sesleri telaffuz edemeyişleri ve ayrıca, bitki ve yer isimlerinde sıkça görülen “Diş+Dil” ağırlıklı fonemlerin zenginliği (ts, tz, dz, c, ç, z, s, ş, t, th, d) Rumca ya da Türkçe kaynaklı olmayıp, Güneybatı Kafkas dil ailesine bağlı, eski Doğu Karadeniz yerli dillerinden günümüze ulaşan fonetik izlerdir.

Yöreye farklı çağlarda ve dönemlerde yerleşen Rum, Ermeni ve Türkmen göçmen gruplarının da, eski yerli unsurlarla farklı köylerde farklı oranlarda bir araya gelmeleri ve bu nedenle her köyün dil özellikleri açısından farklı tonlar sergilemesi, eski yerli dil kalıntılarının izlerinin sürülmesini zorlaştırmaktadır. Bu yönde yapılacak bir araştırma çalışmasını zorlaştıran önemli etkenlerden biri de, yöre insanının bu tür incelemelere gösterdiği aşırı dirençtir. Bölgede yaşayan insanların resmî kimlikleri ile ilgili hassasiyetleri, şüpheleri ve kaygıları, onların, yerel terimlerini ve doğal aksanlarını yabancılardan gizlemek için büyük çaba sarfetmelerine neden olur. Hatta yine aynı nedenlerle, bölgede hemen her ailenin, köklerini doğrudan ya da dolaylı olarak, Orta Asya’ya veya Arabistan’a bağlayan birer soy hikayesi mevcuttur. 

( Asırlar önce, Bizans döneminde yaşanan Rumlaşma ve Hristiyanlaşma sürecinde de, bölgenin yerli halkı arasında muhtemelen aynı türden soy ağacı hikayelerinin farklı versiyonları revaçta idi ve yine aynı ailelerin eski dedeleri de, o dönemde de Rumca isimler kullanarak ve Rumca konuşarak, ne kadar hakikî "Rum" olduklarını ve ne kadar eski Hristiyan olduklarını ispatlama çabası içindeydiler. Zira, bugün olduğu gibi, Bizans döneminde de, egemen devletle aynı dinsel kimliği ve aynı etnik kimliği benimsemek, aynı dili konuşmak ve bu sayede "1. sınıf vatandaş" muamelesi görmek; "yerli /barbar" olarak kalmakta ısrar edip, horlanmaktan ve aşağılanmaktan daha cazip bir tercihti.)

Yöredeki bu tür yerleşik kimlik kaygılarından kısmen uzak kalan ve yaşamlarını büyük kentlerde sürdürmekte olan birkaç yaşlı kadından, 1980’li yıllarda elde edilebilen sınırlı veriler, bir sözcük listesi olarak ilişikte sunulmaktadır. Bu liste, herhangi bir alan çalışmasının ürünü olmayıp, büyük ölçüde bu yaşlıların kendi aralarındaki konuşmalarından rastgele tespit edilebilmiş sözcüklerden oluşmaktadır. Bu yaşlılar, Sürmene sahil kesiminde Romeika dili konuşulmayan köylere mensupturlar. Elde edilen bu sözcük örneklerinin bir kısmı Yunanca, Ermenice, Farsça ve Türkmence orjinli gibi görünmektedir. Kökeni kesin olarak belirlenemeyen diğer kısmı ise, muhtemelen yerli Tzani, Kolkhi kökenli arkaik sözcüklerden oluşmaktadır.

 

 Sürmene Eski Halk Dilinden Sözcük Örnekleri

Abat	İhya.
Abufay	Yemek artığı.
Ağam	Yeni, gıcır gıcır.
Ahbin	Hayvan dışkısı, gübre
Ander	Lanetli, uğursuz.
Angona	Kör yılan.
Arakhana	Örümcek
Arkuri	Dik açı ile dönüş
Azdeha	Canavar.
Badis	Fasulye
Badila	Küçük el sepeti.	Ek : Adem Küçük
Badul	Topak
Banti	Hayvan yemleme yeri.	Ek : Adem Küçük
Bardi	Çakal
Bet	Çirkin
Bolaki	Keşke olsa.
Bubuk	Tomurcuk
Cago	Çakı
Cağ	Şiş, tel çubuk
Cakhana	Yengeç
Cakhavel	Çalı süpürgesi.
Caleps	Fındık ayıklama.	Ek: Salih Aydın
Carcel	İnce dallarla örülmüş erzak rafı.
Celahanet	Yonga parçası.	Ek : Birol Özkan
Ciba	Göbek	Ek: Safiye Lurcoğlu
Cidos	Ateşi canlandırmak
Ciniya	Kıvılcım.	Ek : Birol Özkan
Corma	Bataklık
Cubuş	Meyvenin çöpü	Ek : Necati Küçükali
Cuhnis	Yanık
Çapula	Çarık
Çeli	Mısır bitkisinin gövde kısmı.	Ek : Ö.Faruk Özdemir -HMD
Çino	Martı
Çor	Zıkkım
Çuraneya	Akasya ağacı.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGC
Deşurmek	Meyve toplamak	Ek: Ali Rıza Uzun
Direni	Tavan arası
Dirgen	Tırmık	Ek : Necati Küçükali
Dzia	Kıvılcım
Dzidzil	Solucan
Dzirambola	Ateş böceği
Egeme	Çile, zorluk
Evza	Kibrit	Ek: Ali Ragıpoğlu
Feli	Bir kabak yemeği.	Ek : Recep Durmuş
Fidruga	Fındığın en körpe filizi.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGC
Funç	Çimenli toprak parçası	Ek : Adem Küçük
Fuska	Böğürtlen	Ek: Hasan Aslan
Fuşki	Dışkı	Ek: Mehmet Kuşçu
Gaban	Yamaç, eğimli arazi.	Ek: Asım Bakanay
Gambat	Karın boşluğu
Gandzi	Kabuklu yemiş içi / İnce dilim.	Ek : Volkan Demir
Ganzilis	Fındık hasadından sonra, kalan taneleri arama.	Ek : Adem Küçük
Gaybana	Lanet olası
Gayde	Ezgi, nağme.
Gendume	Buğday	Ek : Necati Küçükali
Godila	Ense açıklığı
Goği	Sapa, kenar
Gokle	Salyangoz	Ek : Necati Küçükali
Golişefra	Kertenkele	Ek: Murat Seras
Gorç	Tahta oturak.	Ek : Enbiya Küçük
Gorgom	Toplanmış, kümelenmiş.
Gorop	Avcı kulübesi, gözetleme yeri
Gorbagor	Kötü ruhlu ihtiyar
Gordil	Düğüm	Ek : H. Can Bakanay
Gorgot	Ögütülmüş mısır.
Gubaleç	Kara kabak.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGC
Gufica	El sepeti
Gugu	Baykuş
Gugul	Tepe	Ek: Hasan Aslan
Gugulli	Tepeleme, silme dolu.	Ek: Hasan Aslan
Gugula	Başlık
Guguva/ga	Mantar	Ek: Hasan Aslan
Gurgandzel	Fesatlık, içten pazarlık.
Guvitça	El sepeti.	Ek: Volkan Demir
Haçan	Madem
Haçapur	Bir ekmek türü
Halapot	Kargaşa
Hapsikol	Hamsili ekmek	Ek : Necati Küçükali
Hartama	Ahşap kiremit
He	Evet
Herek	Sırık
Hinik	Sümük.	Ek: Volkan Demir
Hocer	Lazımlık
Hohol	Toz parçası
Hoholli	Hamsili bir yemek.	Ek : Adem Küçük - ĞĞR
Homi	Çıngırak
Horhon	Birbirine sarılmış, birbirine dolanmış.
Horom	Toplu dans.
Holiya	Karalahana yemeği
Hov	Ateş, hararet.	Ek. : Safiye Lurcoğlu - ZVL
Hunç	Ezilmiş, un ufak olmuş.
Hutuş	Mısır koçanının kabuğu
İfteri	Eğrelti otu.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGÇ
İpta	İlk önce, öncelikle.
İsparla	Önlük
İstemli	Büyük güğüm	Ek: Alev Başaran
İzlam	Mahçubiyet
Kafeka	Küçük güğüm	Ek: Alev Başaran
Kaful	Ocak, küçük ağaç grubu.	Ek: Hasan Aslan
Kalamit	Ayıklama (fındık için)	Ek: Salih Aydın
Kamaris	Gelinin özel merasim duruşu.	Ek: Safiye Lurcoğlu
Katma	İp, bağ.	Ek: Safiye Lurcoğlu
Kavara	Osuruk
Kavi	Sıkı, sağlam.
Kavli	Bahse girmek.
Kavran	Ahşap fıçı	Ek : Volkan Demir
Kerenti	Tırpan
Kertel	İneklerin yal kabı.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Khacaban	Gereksiz döküntüler.
Khalaz	Dolu yağışı	Ek: Salih Aydın
Khalt	Bayburtlular ve Erzurumlular.
Khamuhta	Çilek.	Ek : Oktay Behar
Khapsi	Hamsi
Khayat	Kiler
Khohor	Baykuş	Ek: Mümin Çilingir
Khon	Kül.	Ek: Safiye Lurcoğlu
Khondoroça	Kirpi.	Ek : Oktay Behar
Khonobir	Sıcak kül.
Khovit	Bir cins kaya balığı.
Kiulur	Bezelye
Kogizo	Boğmaca hastalığı.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGC
Kopça	Düğme	Ek: Firdevs Keskin
Koti	Lahananın sap kısmı.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Kovor	Dışkı	Ek : Necati Küçükali
Kudal	Ahşap el mikseri
Kugar	Ucu eğri çubuk / Meyve toplama çubuğu.	Ek: Mehmet Ali Acar
Kumuş	Kestanenin kabuk kısmı.	Ek : Ali Kemal Uysal - GGC
Kundzi	Kendir sapının iç kısmı.
Kutun	Mısır koçanı
Kutça	Organik çıkıntı.	Ek: Safiye Lurcoğlu
Kuyuks	Nara, çığlık	Ek : Necati Küçükali
Labar	Çamur
Lalak	Sersem, aptal.
Laus	Mısır bitkisi.
Lazut	Mısır bitkisi.
Lengur	Uzun boylu, yüksek.
Leuse	Faydasız pişmanlık
Liksia	Sümük, sümüksü.
Lilak	Bir çeşit kuş tuzağı	Ek : Ö.Faruk Özdemir
Limas	Kar erimesi, kar suyu.
Lobia	Fasulye
Luura	Koku	Ek : Necati Küçükali
Malağma	Su ile sürüklenen döküntüler.
Malaks	Bulaşmak, bulaştırmak.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Malez	Bir Kabak yemeği	Ek: Ali Ragıpoğlu
Maniman	Hemen gel!	Ek: Özgür Sahtiyan
Marak	Ilık
Mares	Solmak, pörsümek
Merek	Otluk.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Mindzi	Peynir türü
Moçot	Beceriksiz, sakar.
Momol	Böcek / Kurtçuk.	Ek : Muammer Koç
Mor	Yayla böğürtleni.	Düzlt : F. Kerimoğlu
Mucurum	Sakat.
Mukh	Çivi
Mundzur	Ağız, surat.
Nene	Anne
Oflan	Mutfak dolabı.	Ek: Enbiya Küçük
Oğuz	Gün görmemiş, görgüsüz/ Güneş görmeyen yer.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Otiş	Ses, gürültü.
Ovarmak	Tamir etmek
Paçariş	Engel, zorluk	Ek : Enbiya Küçük
Parkhar	Rüzgar	Ek: F. Kerimoğlu
Paska	Serander
Pekke	Misafir sediri.	Ek: Mehmet Ali Acar
Peşko	Soba	Ek: Volkan Demir
Pendici	Fare	Ek : Fethi Aydın
Pisik	Kedi	Ek : Necati Küçükali
Roge	Mısır Koçanı	Ek: F. Kerimoğlu
Sebi	Çocuk	Ek : Necati Küçükali
Seme	Sersem
Seysana	Çeyiz sandığı.	Ek: Safiye Lurcoğlu
Soğun	Bari, hiç olmazsa
Şafles	Salya	Ek: Ali Rıza Uzun
Şaftanis	Yüzüne gözüne bulaştırmak.
Şalak	Hıyarın olgulaşmış hali.	Ek: Ali Ragıpoğlu
Şoromil	Küçük el değirmeni.	Ek : Adem Küçük
Şula	Pasaklı.	Ek : Ö.Faruk Özdemir
Termaş	Lanet olası
Tike	Bir parça.
Trangela	Hırsız.
Vol	Toprak parçası	Ek : Adem Küçük
Yamsi	Taklit.
Yangaz	Haylaz, yaramaz.
Yenlik	Hafif
Vigaye	Muhafaza
Zağar	Köpek
Zanga	Kapı kiliti.	Ek: Yusuf Kabaoğlu
Zati	Zaten
Zaytoz	Örümcek	Ek : İ.Gençbay
Zipka	Şalvar
Zirza	Kapı menteşesi.	Ek: Yusuf Kabaoğlu
Zuzula	Lahana filizi.	Ek: Ali Ragıpoğlu